3. ปัจจยวาระ

ปัจจยานุโลมนัย

คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น, ขันธ์ 1 อาศัยขันธ์
3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
2. อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุ-
ปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลเกิดขึ้น.
3. กุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น
เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิด
ขึ้น, ขันธ์ 1 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 และ
จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
[247] 4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น, ขันธ์ 1 อาศัยขันธ์
3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
5. อัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุ-
ปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น.

6. อกุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิด
ขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิด
ขึ้น. ขันธ์ 1 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 และ
จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
[248] 7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยาธรรมเกิดขึ้น เพราะ
เหตุปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากตวิบาก และ
อัพยากตกิริยาเกิดขึ้น, ขันธ์ 1 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 3 เกิด
ขึ้น, ขันธ์ 2 และจิตตสมุฎฐานรูป อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
ในปฏิสนธิขณะ ขันธ์ 3 และกฏัตตารูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็น
อัพยากตวิบากเกิดขึ้น, ขันธ์ 1 และกฏัตตารูป อาศัยขันธ์ 3 เกิดขึ้น,
ขันธ์ 2 และกฏัตตารูป อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น หทยวัตถุ อาศัยขันธ์
ทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น มหาภูตรูป 1 อาศัย
มหาภูตรูป 3 เกิดขึ้น, มหาภูตรูป 2 อาศัยมหาภูตรูป 2 เกิดขึ้น, จิตต-
สมุฏฐานรูป และกฏัตตารูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลาย
เกิดขึ้น.
ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา อาศัยหทย-
วัตถุเกิดขึ้น.

8. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
9. อกุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุ
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
10. กุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น, จิตตสมุฏ-
ฐานรูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น.
11. อกุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรม
เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น. จิตตสมุฏ-
ฐานรูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น.
[249] 12. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิดขึ้น
เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์1
อาศัยขันธ์ 3 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุ
เกิดขึ้น.

13. อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมและอัพยากตธรรม
เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล และมหาภูต-
รูปทั้งหลายเกิดขึ้น.
14. กุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมและ
อัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลและหทยวัตถุเกิด, ขันธ์ 1
อาศัยขันธ์ 3 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุ
เกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล และมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น.
[250] 15. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์1
อาศัยขันธ์ 3 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุ
เกิดขึ้น.
16. อัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรม
เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศลและมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น.
17. อกุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรมและ
อัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย

คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์
1 อาศัยขันธ์ 3 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทย-
วัตถุเกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศลและมหา-
ภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น.
[251] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอารัมมณ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น, ขันธ์ 1 อาศัยขันธ์
3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
[252] 2. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอารัมมณ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น, ขันธ์ 1 อาศัย
ขันธ์ 3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
3. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อารัมมณปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
เกิดขึ้น. ขันธ์ 1 อาศัยขันธ์ 3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
ในปฏิสนธิขณะ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากตวิบากเกิด
ขึ้น, ขันธ์ 1 อาศัยขันธ์ 3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น,
ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น, จักขุวิญาณ อาศัยจักขายตนะเกิด
ขึ้น, โสตวิญญาณ อาศัยโสตายตนะเกิดขึ้น, ฆานวิญญาณ อาศัยฆานาย-

ตนะเกิดขึ้น, ชิวหาวิญญาณ อาศัยชิวหายตนะเกิดขึ้น, กายวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก อัพยากตกิริยา
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
[253] 4. กุศลธรรม อาศัยอัพยาตธรรมเกิดขึ้น เพราะอารัมมณ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
5. อกุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อารัมมณปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น
[254] 6. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิดขึ้น
เพราะอารัมมณปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯลฯ
ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุเกิดขึ้น.
[255] 7. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้นเพราะอารัมมณปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯลฯ
ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุเกิดขึ้น.
[256] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอธิปติปัจจัย

คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น ฯ ล ฯ มี 3 วาระ.¹
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอธิปติปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น ฯ ล ฯ มี 3 วาระ.²
7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อธิปติปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากต-
วิบาก และอัพยากตกิริยาเกิดขึ้น, ฯลฯ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1
เกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐานรูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น,
ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา อาศัยหทยวัตถุ
เกิดขึ้น.
8. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะอธิปติ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
อธิปติปัจจัย มี 17 วาระ พึงให้พิสดารเหมือนอย่างเหตุปัจจัย.
[257] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอนันตรปัจจัย
...เพราะสมนันตรปัจจัย.
อนันตรปัจจัยและสมนันตรปัจจัย มี 7 วาระ พึงให้พิสดาร
เหมือนอย่างอารัมมณปัจจัย.
1. ดูข้อ 246 2. ดูข้อ 247.

[258] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะสหชาต-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น ฯลฯ มี 3 วาระ.¹
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะสหชาต-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น ฯลฯ มี 3 วาระ²
7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
สหชาติปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากต-
วิบาก และอัพยากตกิริยาเกิดขึ้น ฯ ลฯ. ในปฏิสนธิขณะ ฯลฯ มหา-
ภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1เกิดขึ้น ฯลฯ. พาหิรรูป อาหารสมุฏฐานรูป
อุตุสมุฏฐานรูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น.³
สำหรับพวกอสัญญสัตว์ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น
ฯลฯ กฏัตตารูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น จักขุ-
วิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญาณ อาศัยกายายตนะ
เกิดขึ้น ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา อาศัย
หทยวัตถุเกิดขึ้น.
8. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะสห-
ชาตปัจจัย
1. ดูข้อ 246. 2. ดูข้อ 247. 3. ตามนัยแห่งข้อ 60 แต่บาลีในข้อ 258 น่าจะตก ฯลฯ
ไป 3 แห่ง จึงได้เติมไว้ให้ครบ.

คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
สหชาตปัจจัย มี 17 วาระ พึงให้พิสดารเหมือนเหตุปัจจัย.
[259] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอัญญมัญญ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ฯลฯ¹
2. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอัญญ-
มัญญปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ฯลฯ
3. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อัญญมัญญปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ ที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
เกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
ในปฏิสนธิขณะ ขันธ์ 3 และหทยวัตถุ อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็น
อัพยากตวิบากเกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2 และหทยวัตถุ อาศัยขันธ์ 2 เกิด
ขึ้น, หทยวัตถุ อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย อาศัยหทยวัตถุ
เกิดขึ้น.
มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น ฯลฯ มหาภูตรูป 2
อาศัยมหาภูตรูป 2 เกิดขึ้น, อาหารสมุฏฐานรูป อุตุสมุฏฐาน-
รูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น.
1.-2. ดูข้อ 61.

สำหรับพวกอสัญญสัตว์ทั้งหลาย มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1
เกิดขึ้น ฯลฯ มหาภูตรูป 2 อาศัยมหาภูตรูป 2 เกิดขึ้น.
จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
4. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อัญญมัญญปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
อัญญมัญญปัจจัย มี 7 วาระ พึงให้พิสดารอย่างอารัมมณปัจจัย
(ดูข้อ 251-254).
[260] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนิสสยปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศล ฯลฯ.
นิสสยปัจจัย มี 17 วาระ พึงให้พิสดารเหมือนอย่างสหชาต-
ปัจจัย.
[261] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอุปนิสสยปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศล ฯลฯ.
อุปนิสสยปัจจัย มี 7 วาระ เหมือนกับอารัมมณปัจจัย.
[262] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะปุเรชาต-
ปัจจัย

คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น ฯ ลฯ ขันธ์ 2 อาศัย
ขันธ์ 2 เกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะปุเรชาต-
ปัจจัย.
2. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะปุเรชาต-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2
อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะปุเรชาต-
ปัจจัย
3. อัพยาตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
ปุเรชาตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
เกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย อาศัย
หทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะปุเรชาตปัจจัย, จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะ
เกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ อาศัยกายายตนะเกิดขึ้น.
ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา อาศัยหทย-
วัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย อาศัยวัตถุเกิดขึ้นเพราะปุเรชาตปัจจัย.
4. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะปุเรชาต-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย
อาศัยวัตถุเกิดขึ้น เพราะปุเรชาตปัจจัย.
5. อกุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะปุเร-
ชาตปัจจัย

คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น ขันธ์ทั้งหลาย
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะปุเรชาตปัจจัย.
6. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิดขึ้น
เพราะปุเรชาตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศล และหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯลฯ
ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุเกิดขึ้น ขันธ์ทั้งหลาย อาศัยหทย-
วัตถุเกิดขึ้น เพราะปุเรชาตปัจจัย.
7. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะปุเรชาตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศล และหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯลฯ
ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุ
เกิดขึ้น เพราะปุเรชาตปัจจัย.
[263] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอาเสวน-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น ฯ ลฯ.
2. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอาเสวน-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น ฯลฯ.
3. อัพยาตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อเสวนปัจจัย

คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากตกิริยาเกิดขึ้น, ขันธ์ 1
อาศัยขันธ์ 3 เกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย
เป็นอัพยากตกิริยา อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
4. กุศลธรรม อาศัยอัพยาตธรรมเกิดขึ้น เพราะอาเสวน-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
5. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อาเสวนปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
6. กุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิดขึ้น
ฯลฯ
7. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะอาเสวนปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศล และหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯลฯ
[264] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะกัมมปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น มี 3 วาระ.
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะกัมมปัจจัย
มี 3 วาระ.
7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
กัมมปัจจัย.

คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
เกิดขึ้น ฯลฯ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น ฯลฯ.
ในปฏิสนธิขณะ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 3 เกิดขึ้น ฯลฯ.
สำหรับพวกอสัญญสัตว์ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น
ฯลฯ กฏัตตารูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น.
จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
8. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะกัมม-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายี่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
9. อกุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะกัมม-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯลฯ¹
16. กุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมและ
อัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะกัมมปัจจัย
17. อกุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยกุสลธรรมและ
อัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะกัมมปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศล และหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯ ลฯ
จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล แลมหาภูตรูปทั้งหลาย
เกิดขึ้น.
1. กัมมปัจจัย มี 17 วาระ ดูเหตุปัจจัย 17 วาระ ข้อ 246-250.

[265] 1. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
วิปากปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากตวิบากเกิดขึ้น ฯลฯ ใน
ปฏิสนธิขณะ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น ฯลฯ.
จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก อาศัยหทยวัตถุ
เกินขึ้น.
[266] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอาหารปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น มี 3 วาระ.
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น มี 3 วาระ
7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
อาหารปัจจัย
ฯลฯ ในขณะปฏิสนธิ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น
ฯลฯ จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
พึงใส่ให้ครบ 17 วาระ (เหมือนเหตุปัจจัย)
[267] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอินทริยปัจจัย ฯลฯ
อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอินทริยปัจจัย ฯลฯ

อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะอินทริยปัจจัย
ฯลฯ.
สำหรับพวกอสัญญสัตว์ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น
จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯ ลฯ กายวิญญาณ อาศัยกายา-
ยตนะเกิดขึ้น. ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะอินทริยปัจจัย.
พึงให้พิสดารเหมือนอย่างกัมมปัจจัย (มี 17 วาระ)
[268] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะฌานปัจจัย ฯลฯ
เพราะมัคคปัจจัย
ฌานปัจจัยก็ดี มัคคปัจจัยก็ดี พึงให้พิสดารเหมือนเหตุปัจจัย (มี
17 วาระ).
[269] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะสัมปยุตตปัจจัย
ปัจจัยนี้ แสดงเหมือนอย่างอารัมมณปัจจัย (มี 7 วาระ).
[270] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตต-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2 อาศัย
ขันธ์ 2 เกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตต-
ปัจจัย.
2. อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะวิปป-
ยุตตปัจจัย

คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลเกิดขึ้น, หทย-
วัตถุ อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
3. กุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น
เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น
ฯลฯ ขันธ์ 2 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น, ขันธ์
ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย, จิตตสมุฏฐานรูป
อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตต-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2
อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปป-
ยุตตปัจจัย.
5. อัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะวิปป-
ยุตตปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น, หทย-
วัตถุ อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
6. อกุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรม
เกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลเกิด
ขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น, ขันธ์

ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย จิตตสมุฏฐานรูป
อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
วิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากต-
วิบาก และอัพยากตกิริยาเกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2 และจิตตสมุฏฐานรูป
อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปป-
ยุตตปัจจัย, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตต-
ปัจจัย, ในขณะปฏิสนธิ ขันธ์ 3 และกฏัตตารูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็น
อัพยากตวิบากเกิดขึ้น ฯ ลฯ ขันธ์ 2 และกฏัตตารูป อาศัยขันธ์ 2 เกิด
ขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย, กฏัตตา-
รูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย, หทยวัตถุอาศัย
ขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น. ขันธ์ทั้งหลาย
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย หทยวัตถุอาศัยขันธ์ทั้งหลาย
เกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น
ฯลฯ อุปาทารูปที่เป็นจิตตสมุฏฐานรูปและกฏัตตารูป อาศัยมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะ
วิปปยุตตปัจจัย.
จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปป-
ยุตตปัจจัย.

8. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะวิปป-
ยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
9. อกุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
วิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
10. กุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐาน-
รูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลาย อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น
เพราะวิปปยุตตปัจจัย, จิตตสมุฏฐานรูปอาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะ
วิปปยุตตปัจจัย.
11. อกุศลธรรมและอัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรม
เกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น จิตตสมุฏ-
ฐานรูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุ
เกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย, จิตตสมุฏฐานรูปอาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น
เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
12. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิดขึ้น
เพราะวิปปยุตตปัจจัย

คือ ขันธ์ 3 อาศัย ขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ 1
อาศัยขันธ์ 3 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุ
เกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
13. อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล และมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะ
วิปปยุตตปัจจัย.
14. กุศลธรรม และอัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมและ
อัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ 1
อาศัยขันธ์ 3 และหทยวัตถุเกิดขันธ์ 2 ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุ
เกิดขึ้น จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลและมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตต-
ปัจจัย, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตต-
ปัจจัย.
15. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯ ลฯ
ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุ
เกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.

16. อัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรม
เกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศลและมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะ
วิปปยุตตปัจจัย.
17. อกุศลธรรม และอัพยากตธรรม อาศัยอกุศลธรรม
และอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯลฯ
ขันธ์ 2 อาศัยขันธ์ 2 และหทยวัตถุเกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์
ทั้งหลายที่เป็นอกุศลและมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัย
หทยวัตถุเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย, จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์
ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะวิปปยุตตปัจจัย.
[271] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอัตถิปัจจัย ฯลฯ
ในอัตถิปัจจัย พึงจำแนกให้ครบ 17 วาระ เหมือนสหชาตปัจจัย
ในนัตถิปัจจัย และวิคตปัจจัย พึงจำแนกให้ครบ 17 วาระ
เหมือนอารัมมณปัจจัย
ในอวิคตปัจจัย พึงจำแนกวาระให้ครบ 17 วาระ เหมือนสหชาต-
ปัจจัย.

การนับวาระในอนุโลมแห่งปัจจยวาระ

ในเหตุปัจจัย มี 17 วาระ ในอารัมมณปัจจัย มี 7 วาระ
ในอธิปติปัจจัย มี 7 วาระ ในอนันตรปัจจัย มี 7 วาระ ใน